Rozważane w pracy zagadnienia koncentrują się wokół zawartej w pismach Arystotelesa koncepcji czterech elementów. Jest jednak rzeczą powszechnie wiadomą, że woda, powietrze, ogień oraz ziemia już dużo wcześniej stały się znane w obrębie starożytnej greckiej filozofii z uwagi na fakt, że to właśnie na nie, jako na materialną treść dpxai, wskazywała większość presokratejskich filozofów przyrody: Tales, jak wiadomo, na wodę, Anaksymenes - na powietrze, Heraklit - na ogień, Ksenofanes zaś - na ziemię wespół z wodą. Pierwszym filozofem greckim, który ujął wszystkie cztery żywioły łącznie, był Empedokles z Akragantu i on też jako pierwszy nadał im charakter biernych składników, porządkowanych i wprawianych w ruch przez czynniki bardziej od nich samych sprawcze i aktywne. W podobny sposób o czterech elementach wypowiadał się Platon, również uznając ogień, powietrze, wodę oraz ziemię za najprostsze, zmysłowo postrzegalne, lecz same w sobie nieaktywne składniki materii. Arystoteles nie był więc absolutnym twórcą wspomnianych kategorii, lecz ich spadkobiercą, takim jednak zarazem, który zmaga się z wielością znaczeń, porządkuje i uściśla treść tych kategorii oraz wykorzystuje je i rozwija we własnym myśleniu o przyrodzie. Jak zatem w przypadku większości teorii opracowanych przez Arystotelesa, tak i w tej sytuacji główna zasługa Stagiryty nie polega na całkowitym odrzuceniu tego, co ustaliii poprzednicy, i zastąpieniu tego własną, zupełnie pomijającą ich wysiłki teorią, lecz na genialnym wykorzystaniu ich osiągnięć, przez co właśnie oni sami mogli stać się ściśle rozumianymi poprzednikami, a sama grecka filozofia - ciągłością myśli i wspólnotą. W porównaniu zatem z wypowiedziami Empedoklesa, które zawierają myśl o fundamentalnych dla materii czterech elementach jeszcze jako pewne niepoparte szczegółową argumentacją założenie, w pismach Arystotelesa znajdujemy ją jako rozbudowaną i powiązaną z innymi zagadnieniami koncepcję. Mamy tu zatem dokładną charakterystykę poszczególnych elementów, opis zachodzących między nimi relacji i oddziaływań, mamy ich kwalifikację na tle wielości zasad oraz przyczyn, analizę ich wpływu na podstawowe zjawiska świata przyrodniczego, mamy wreszcie próbę odpowiedzi na pytanie o dopuszczalność ich wzajemnych przemian.

fragment Wstępu

• Wprowadzenie

ROZDZIAŁ PIERWSZY. Cztery elementy - cztery żywioły - cztery zasady: dziedzina nous czy fysis?

• Element (stoicheion), żywioł, zasada (arche)
• Czy dusza składa się z pierwiastków?
• Sposób rozumienia fysis w presokratejskiej filozofii przyrody
• Miłość i spór jako zasady porządkujące cztery elementy (Empedokles z Akragantu)

ROZDZIAŁ DRUGI. Ogień

• Ogień - żywioł zmiany (Heraklit z Efezu)
• Zmienność ognia a upływ czasu
• Ciepło jako najważniejsza zmysłowa właściwość ognia oraz główny czynnik regulujący przebieg podstawowych procesów życiowych

ROZDZIAŁ TRZECI. Powietrze

• Powietrze - najsłabiej dostrzegalny spośród czterech żywiołów (Anaksymenes z Miletu)
• Oddychanie, czyli podtrzymywanie wewnętrznego, przyrodzonego ciepła

ROZDZIAŁ CZWARTY. Woda

• Woda - żywioł nieskończony
• Wszystko jest wodą, czyli przejście od mitu do logosu (Tales z Miletu)

ROZDZIAŁ PIĄTY. Ziemia

• Ziemia - żywioł nam najbliższy
• Ziemisty charakter ciała i dotyku

ROZDZIAŁ SZÓSTY. Wpływ czterech elementów na przebieg poznania zmysłowego

• Powietrze jako materia i podłoże mowy oraz słyszanych dźwięków Jasność ognia, światło i zmysł wzroku
• Wzrok czy słuch zmysłem dla poznających najcenniejszym?
• Działanie zmysłów smaku oraz powonienia i ich związek z ziemią

ROZDZIAŁ SIÓDMY. Zdrowie jako równowaga czterech elementów. Poglądy Arystotelesa na tle założeń medycyny hipokratejskiej
ROZDZIAŁ ÓSMY. Quinta essentia - eter czy pneuma?

• Eter - element ciał niebieskich
• Pojęcie pneumy w myśli starożytnej

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY. Dopuszczalność wzajemnej przemiany czterech elementów

• Starożytna chemia i alchemia
• Pojęcie elementu a pojęcie pierwiastka chemicznego i atomu

Dodatek. Przyczyna sprawcza i materialna oddychania oraz bezwiedność oddychania w ujęciu Arystotelesa

• Przyczyna sprawcza i materialna oddychania
• Bezwiedność oddychania

Wykaz skrótów
Bibliografia
Summary
Indeks osobowy